Vào năm Khải Định thứ ba, ngày 18-9 âm lịch, Bộ Lễ đệ trình lên vua bản tấu, có nội dung rằng: “Nay nhận được tư văn của tỉnh Quảng Nam nói: Hạt đó các tháng 8, 9 hằng năm khi quả nam trân chín vàng, theo lệ có hái đem cung tiến và đã sức hái tiến. Sau đó, căn cứ huyện viên của huyện Tiên Phước, Quế Sơn, Đại Lộc bẩm báo, do năm nay gió nam mạnh nên cây đó kết quả rất ít ỏi, nên không có hái nạp, tư xin xem xét”. Sau khi đã xem xét, vua Khải Định có châu phê: “Thể tất cho”.

Đó là một loại quả rừng, dân gian gọi là trái loòng boong, trong bài hát về đất Quảng, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý cũng đã có nhắc đến: “Em đưa anh đi ăn trái loòng boong, ăn hoài mệt nghỉ...”. Theo “Địa chí Đại Lộc”, thì đây là một loại trái rừng, nhưng chỉ có nhiều ở vùng thượng nguồn sông Vu Gia. Khu rừng loòng boong mọc tập trung nhiều nhất trên một diện tích gần 4km², nằm bên tả ngạn sông Vu Gia, phía tây Hội Khách (Đại Sơn)...Vậy, nam trân là quả gì mà hằng năm dân Quảng Nam phải cung tiến cho nhà vua như đoạn trích trên đây từ Mục lục Châu bản Triều Nguyễn, tập III đời vua Khải Định, hiện lưu tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I – Hà Nội ?

 Trái loòng boong kết thành chùm ở thân cây và ở cành, có chùm đơn, chùm kép – trông đẹp như chùm nho. Trái to bằng hoặc hơn ngón tay cái, hình bầu dục, vỏ mỏng hơn vỏ dâu đất, hơi dai. Ruột loòng boong có năm múi trắng trong, mỗi múi thường có một đến hai hạt. Cây loòng boong cao vài chục mét, nhiều cành, thân trơn, mọc tầng tầng lớp lớp thành rừng, đến mùa trái chín vàng đẹp mắt. Đến mùa thu hoạch, người dân gọi là “ngày xả trái”. Vì thế trong dân gian Quảng Nam có câu phương ngôn “Nhứt trường thi, nhì trường trái”, là để nói về cái không khí náo nức của mùa hái quả loòng boong này.

Vốn là, các vua nhà Nguyễn đã biết về thứ quả đặc sản này ở vùng Tiên Phước, Quế Sơn, Đại Lộc và đã đặt một chức quan gọi là “Quản nam trân” để canh giữ vùng rừng có cây trái thiên nhiên quý giá này. Viên quan này có quyền huy động dân đinh ba xã Tân Đợi, Hội Khách, Hữu Trinh canh giữ vùng rừng nam trân. Đến mùa trái chín, viên Quản nam trân chọn những chùm trái đầu mùa tốt nhất, cho chất vào giỏ để tiến vua, thường thì phải cung tiến từ năm tới mười giỏ một mùa. Tục đó gọi là “chạy trái kiểu”.

Sau khi đã hoàn tất việc cung tiến là đến ngày xả trái. Đó là ngày hội mùa mở ra khắp vùng rừng Tiên Phước, Đại Lộc, Quế Sơn xưa. Ngày hội này thường được tổ chức hằng năm vào rằm tháng Tám âm lịch. Ngày đó, hàng trăm ghe thuyền ngược sông Vu Gia đến vườn trái chờ mua và hàng ngàn người từ các miền quê như Hà Nha, Hà Tân, Hà Vi, Hà Dục, Hữu Trinh, Hội Khách... tụ tập về với nhiều loại dụng cụ để hái trái.

Sáng sớm, sau khi cúng thần Sơn lâm xong, viên chức giữ vườn đánh ba hồi thanh la báo hiệu ngày hội xả trái bắt đầu. Lập tức, hàng ngàn người tỏa vào các cánh rừng, vườn rừng để hái trái. Người hái được quyền bán trái đã hái cho các thương thuyền chờ sẵn, nhưng phải trích lại khoảng một phần năm số thu được để nộp thuế giữ vườn cho viên Quản nam trân và hương lý ba xã có dân đinh canh giữ vườn rừng. Số trái chín được tập trung hái trong một ngày là ngót, số còn lại thì ai muốn hái cứ tự do vào hái trong các ngày sau đó, không phải nộp thuế giữ vườn rừng nữa.

Ở vùng rừng các huyện Hiên, Giằng, nay là Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang cũng có trái loòng boong, đồng bào Cơtu ở đó cũng tiến hành hái trái và bán lại cho các thương lái buôn nguồn. Tiếc rằng, do nhiều nguyên nhân, tục lệ “xả trái”, “đi trái” đầy chất dân dã một thời, nay không còn nữa.

 Nguyễn Trương Đàn - Đà Nẵng cuối tuần