Mỗi lần nghe bài hát “Quê em miền trung du” với giai điệu xao xuyến của nhạc sĩ Nguyễn Đức Toàn, tôi lại liên tưởng đến vùng trung du Tiên Phước dù nơi đây không có những nương dâu hay cánh đồng ngút mắt như hình ảnh trung du miền Bắc trong bài hát.

Vùng trung du Tiên Phước là quê hương của nhà cách mạng, nhà trí thức lớn thế kỷ XX Huỳnh Thúc Kháng. Tiên Phước lại có một làng cổ Lộc Yên độc đáo ở xã Tiên Cảnh với những khu vườn rợp bóng mít, bóng cau, những vườn tiêu xanh nghịt. Tiêu leo lên cây mít vườn, bên dưới là những bụi dứa (khóm) và các loại cây ưa bóng râm khác. Vươn cao hơn nữa là những tán cau luôn xao động tiếng chim, tạo ra một mô hình vườn đồi “3 tầng sinh thái” đặc sắc. Đặc biệt, những lối đi, những ngõ đá quanh co phủ đầy rêu xanh theo các giậu chè tàu được cắt xén khá đẹp, uốn theo các sườn đồi dẫn vào những ngôi nhà cổ hàng trăm năm tuổi bằng gỗ mít tạo cho Lộc Yên một sắc thái không lẫn với nhiều làng trung du khác.

Nhà cổ Lộc Yên lại được chạm trổ từ bàn tay tài hoa của những người thợ hai làng mộc Văn Hà ở phía nam xứ Quảng và Kim Bồng ở Hội An. Tương truyền, vào năm 1960 ông Ngô Đình Diệm từng dọ hỏi mua một ngôi nhà 300 năm tuổi của cụ Nguyễn Huỳnh Anh nhưng đã bị từ chối…

           Nhà lưu niệm cụ Huỳnh Thúc Kháng

Nằm ngay trên tỉnh lộ nối liền TP.Tam Kỳ với huyện lỵ Tiên Phước, nhà lưu niệm cụ Huỳnh nhìn thẳng ra một vùng ruộng lúa bậc thang và dãy núi Sơn Ve xanh biếc. Ông Huỳnh Văn Thoàn, một người cháu đang trông coi nhà lưu niệm cho biết đây là ngôi nhà cũ do thân sinh cụ Huỳnh xây dựng từ giữa thế kỷ XIX, theo lối kiến trúc nhà rường rất phổ biến trong vùng với những đường nét chạm trổ tinh xảo. Tuy đã được tu bổ nhiều lần, nhưng các đặc điểm kiến trúc và khuôn viên vườn xưa vẫn được giữ lại. Ngôi nhà nhỏ xây dựng theo kiến trúc phổ biến ở địa phương vùng trung du gồm ba gian hai chái, mái ngói, tường vôi, hình chữ nhật (7,6m x 12m), khung bằng gỗ mít, nằm trong khu vườn trồng chè, cây ăn trái rộng khoảng 4.000m2.

Có lẽ cái danh hiệu Mính Viên (có nghĩa là vườn chè) của cụ bên có gốc gác liên quan đến đặc điểm miệt vườn của đất trung du này. Thực ra nơi đây chỉ gắn bó, lưu giữ những kỷ niệm thời niên thiếu, đến khi học hành đỗ đạt thì ngôi nhà chỉ là nơi chốn cụ Huỳnh đi về, thăm viếng là chính. Hiện nay, tại ngôi nhà nơi cụ sinh ra và lớn lên, Bảo tàng tỉnh có trưng bày những tư liệu liên quan đến cuộc đời hoạt động của cụ Huỳnh lúc sinh thời. Ngôi nhà đã được Bộ Văn hóa - Thông tin công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia năm 1990.Những vườn đồi “3 tầng sinh thái” cùng với ngõ đá và làng cổ Lộc Yên đã đi vào ca dao ở Tiên Phước: “Có duyên lấy được chồng nguồn/ ngồi trên ngõ đá có buồn cũng vui…” đang được nhiều đơn vị lữ hành giới thiệu trong các tour du lịch về Tiên Phước, nhất là vào mùa hè hàng năm. Bởi về nơi đây cũng là dịp đến viếng thăm di tích quốc gia, nhà lưu niệm Huỳnh Thúc Kháng nhân kỷ niệm 65 năm ngày cụ ra đi (1947-2012).

                               Bàn thờ cụ Huỳnh

Trong nhà, ngoài gian giữa đặt bàn thờ cụ, còn có gian tư liệu, hình ảnh giới thiệu thân thế, sự nghiệp của cụ từ trước khi bị đày ra Côn Đảo đến nghị viện Trung kỳ, chủ bút báo Tiếng Dân rồi tham gia Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hòa với cương vị Bộ trưởng Nội vụ và quyền Chủ tịch nước. Chúng tôi cùng nhà văn Hồ Duy Lệ kính cẩn thắp hương trên bàn thờ cụ Huỳnh mà trong tâm trí vẫn như còn vang vọng những điều cụ đã viết: “Nếu không có quyền nói tất cả những điều mình muốn nói, thì ít ra cũng giữ cái quyền không nói những điều người ta ép buộc nói”. Trong suốt 16 năm làm báo Tiếng Dân (1927 - 1943), cụ Huỳnh đã giữ được cho mình, cho báo mình lập trường ấy. Tháng 4 năm nay, về Tiên Phước cũng đồng nghĩa với một chuyến hành hương có ý nghĩa cho những ai yêu mến lịch sử và ham mê dã ngoại.

Theo Trương Điện Thắng - Báo Quảng Nam