Chí sĩ, nhà cải cách Lê Cơ (sinh năm 1870) được coi là nhà Duy tân - thực hành, từng có câu nói nổi tiếng “Nếu không làm được việc lớn cho cả thiên hạ thì cũng làm thử nghiệm việc đúng trong một làng”. TS.Ngô Văn Minh trong một tác phẩm về Lê Cơ nhận xét rằng: “Không có tư tưởng nào, lĩnh vực nào, chủ trương nào của nhóm Duy tân Phan Châu Trinh không được đưa ra thử nghiệm và trở thành hiện thực hết sức sinh động” tại làng Phú Lâm.

Ngoài việc mở trường học, lập hợp thương, hợp xã, nông đoàn... chí sĩ Lê Cơ còn viết những bài thơ cổ động cho đổi mới nổi tiếng mà đến nay người dân địa phương vẫn còn thuộc như bài “Gióng trống Duy tân”.

Một thế kỷ đã trôi qua, tôi cho rằng bài học của cụ Lê Cơ để lại cho hậu thế vẫn còn nhiều điều đáng suy ngẫm!

 Từ một xã Phú Lâm, công cuộc duy tân của Lê Cơ đã ảnh hưởng lan rộng ra nhiều làng ở Tiên Phước, Tam Kỳ, Thăng Bình, Điện Bàn, Hòa Vang ở gần Đà Nẵng, đến 30 xã ở Quảng Nam và nhiều tỉnh khác lúc bấy giờ, với sự tham gia của các nhà nho Phan Thúc Duyện, Mai Dị, Phan Thành Tài, Trần Quý Cáp, Lê Bá Trinh... gây nhiều lo lắng cho cả chính quyền thực dân Pháp và triều đình phong kiến Việt Nam đương thời. Chí sĩ Lê Cơ còn là một trong những yếu nhân của phong trào chống thuế 1908 lan rộng đến nhiều tỉnh Trung kỳ và ông đã bị chính quyền thực dân bắt giam tại nhà lao Hội An suốt 3 năm. Đến tháng 5.1916, ông cùng Thái Phiên, Trần Cao Vân lên đường ra Huế trực tiếp chỉ huy cuộc khởi nghĩa Duy Tân và cùng bị bắt với các đồng chí của ông do âm mưu bị bại lộ. Sau đó ông bị đày đi lao dịch tại nhà tù Lao Bảo và hy sinh tại đây ngày 26.10.1918.

Đường quê Tiên Sơn (Tiên Phước)

Sự nghiệp duy tân và sự hy sinh lẫm liệt của ông sau này đã được các nhà cách mạng Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng nhiều lần ca ngợi, tôn vinh.

Nhà văn Nguyên Ngọc khi đọc tác phẩm của TS. Ngô văn Minh đã nhận xét đây là cuốn sách công phu và nhiều phát hiện lịch sử về chí sĩ Lê Cơ. “Nó kể về người hôm qua và ngày hôm qua để nghiêm túc nói về ngày hôm nay, đặt vấn đề với người hôm nay. Nó nói về những gì lịch sử để lại và người hôm nay phải được đảm nhận để tiếp tục hoàn thành. Lịch sử bao giờ cũng là một thông điệp”.

Thông điệp quan trọng của chí sĩ Lê Cơ, theo tôi là ở những chi tiết sau đây, thể hiện trong lịch sử bản thân ông và những việc ông làm mang tính khai mở và quên mình.

Lê Cơ là người có tính tình bộc trực, không khiếp sợ trước uy lực, cho nên việc ông nhiều lần thưa kiện bọn cường hào tới tận tòa tỉnh và làm được những việc như sau này lịch sử đã ghi lại… chắc hẳn đã ẩn chứa trong ông những dự tính không đơn giản như những người bất mãn, thất chí thường thấy. Tâm hồn ông đối với quê hương, dân tộc rộng lớn hơn nhiều từ ảnh hưởng của các nhà Nho bước đầu tiếp xúc với Tân thư.

Vào đầu thế kỷ 19, khi Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng và Trần Quý Cáp khởi xướng cuộc vận động Duy tân, thì tại làng Phú Lâm, Lê Cơ lúc đó nhận chức lý trưởng với suy nghĩ “Túng bất năng hành chi thiên hạ, do khả nghiệm chi nhất hương” (Nếu không làm được việc lớn cho cả thiên hạ thì cũng làm thử nghiệm việc đúng trong một làng) và đã thực hành những điều học được từ “tân thư” như các vị đồng thời thế hệ mình và ông đã được người dân gọi tên một cách trân trọng, yêu thương là ông Xã Sáu. Theo các hậu duệ của ông, thậm chí những cải cách ở Phú Lâm đã đi trước nhiều hoạt động của phong trào duy tân… Ông Xã Sáu mở trường dạy Quốc ngữ đầu tiên, có cả nữ sinh, mở hội buôn, nông hội theo mô hình hợp tác cho người nông dân trong xã mình và nhiều cải cách dân chủ khác trong làng. Một làng Phú Lâm thuở đó chỉ có 1.200 dân mà đã có hơn nửa thông thạo Quốc ngữ thì không phải là chuyện nhỏ! Các trường học ở Phú Lâm không chỉ học Quốc ngữ, mà còn cả tiếng Nhật, tiếng Pháp, thể dục, khoa học, quân sự… Tiếng tăm của các trường Phú Lâm vang dội, nhờ vậy đến năm 1906, Lê Cơ tham gia cùng với các nhân sĩ Hồ Tá Bang, Nguyễn Trọng Lợi, Nguyễn Quý Anh vận động thành lập trường Dục Thanh (trường tân học ở Phan Thiết) và Công ty Liên Thành…

Sự nghiệp canh tân của ông Xã Sáu, ngoài công trình của TS. Ngô Văn Minh, còn có nhiều nghiên cứu đã đề cập. Ở đây, tôi chỉ nhấn mạnh đến hai vấn đề: Trước hết là vai trò của ông trong dòng thác Duy tân, đó là việc đi đầu làm gương như một “điểm trình diễn” ngay tại làng mình. Từ “điểm” đó, phong trào đã mở ra thành diện rộng. Cho nên, chính ông là nhà thực hành lỗi lạc và hiệu quả nhất của Duy tân lúc bấy giờ trên nhiều phương diện. Nhưng quan trọng và có tính thời sự nhất trong điển hình này khiến chúng ta suy nghĩ thêm: Đó là vai trò người đứng đầu trong mọi cải cách của nông thôn. Đó là mô hình của một trí thức, một người có năng lực biết làm gương và quên mình, biết chia sẻ những ao ước của nông dân và tạo ra một sự lôi cuốn đối với họ. Tính thời sự mà tôi muốn nói là, trong phong trào xây dựng “nông thôn mới” bây giờ, nếu chúng ta có những Lê Cơ ở mỗi làng, mỗi xã; luôn sống trong dân và vì dân… chắc chắn Quảng Nam sẽ tiếp tục đi đầu cả nước như cụ Lê Cơ đã làm ở làng mình cách nay hơn một thế kỷ! 

                                            Trương Điện Thắng - Báo Quảng Nam