Trung tâm Tiên Phước nhìn từ flycam

        Những bờ đá, ngõ đá được xây nên để giữ đất, để ngăn thú dữ thời hoang sơ, để tạo lối đi sạch đẹp, nhờ sự kỳ công của con người đã trở thành những cảnh quan văn hóa, làm lay động lòng người: “Có duyên lấy đặng chồng nguồn/ Ngồi trên ngõ đá có buồn cũng vui.” Cảnh đẹp nên thơ, trăng soi vằng vặc, mắt biêng biếc nhìn, sau những lần gặp gỡ dưới tán lòn bon, bên gốc sưa già trai gái phải lòng nhau để rồi bộc bạch nổi lòng qua những vần thơ mộc mạc: “Trái lòn bon trong tròn ngoài méo / Trái thầu dầu trong héo ngoài tươi / Em thương anh ít nói ít cười / Ôm duyên ngồi đợi chín mười con trăng.” Hay: “Đêm khuya trăng tỏ gió thanh / Tự nhiên cây quế gãy nhành không hay / Không hay vì nổi không hay / Bài thơ cây quế về tay ai cầm.” 

      Tình yêu đôi lứa cũng được nảy sinh từ quá trình lao động, từ sự giao thoa sản vật giữa miền núi với miền xuôi. Cô gái miền biển gánh “cái mặn mà” lên nguồn trao đổi, gặp chàng trai đang đạp chè, phơi nắng, vừa giúp chàng thu hoạch chè vừa đem lòng thầm yêu , trộm nhớ: “ Mãn mùa chè nệm cuốn sàn treo / Ta về bỏ bạn cheo leo một mình / Bạn ơi bạn chớ phiền tình / Mùa ni không gặp xin hẹn cùng mùa sau / Lạy trời mưa xuống cho mau / Chè kia ra đọt trước sau cũng gặp chàng”.  Ở làng Phú Trường quê tôi (thôn 1, Tiên Sơn) có cây bằng lăng to lắm, thân cây phải đến bốn, năm sãi tay người ôm. Cây nằm bên đường tỏa bóng mát cả một vùng. Cạnh cây bằng lăng ngày đó có cái giếng xây thành bằng những tảng đá vuông vức, nước rất trong, mạch nguồn rất mạnh, dành cho cả làng sử dụng. Từ hồi còn nhỏ tôi đã nghe người lớn đọc và bắt chước câu ca dao: “ Giếng bằng lăng vừa trong vừa mát / Đường bằng lăng lát đá dễ đi / Ngõ chị…có hoa lưu ly / Cho anh… siêng đi nhác về.” Trong làng mỗi khi có đôi trai gái “ phải đôi vừa lứa” để ý đến nhau thì bà con thường đọc câu ca chọc ghẹo vui vẻ. Tên người được ghép vào câu ca dao như chị Huệ, anhSáu… Ấy vậy mà sau thời gian nhiều đôi đã bén duyên thành vợ, thành chồng.

        Cách làng Phú Trường khoảng 4 km là làng Phú Lâm nơi nổi tiếng với phong trào thực hành duy tân gắn với tên tuổi Lê Cơ - Nhân vật điển hình của trào lưu tư tưởng mới ở Quảng Nam đầu thế kỷ XX. Nơi làng Điển hình duy tân ngày nào vẫn còn lưu truyền bài thơ của nhà chí sĩ yêu nước Huỳnh Thúc Kháng tặng làng:” Mừng thay mấy kẻ đồng tâm / Thăng bình là phủ, Phú Lâm là Làng / Nọ Thương cuộc, nọ học đường / Này cơ bảo hiểm, này phường quế viên / Trong hương sự mười phần chấn chỉnh / Cùng nhân tâm huấn chỉnh đôi lời…” Bài thơ của Huỳnh Thúc Kháng đã khắc họa một làng văn hóa, đã có đời sống văn hóa thời bấy giờ.

          Cuộc sống đang bình yên, người Tiên Phước đang đồng tâm xây dựng quê hương thì quân thù tràn đến: …quan binh liền hủy phá trường học, hoặc lấy làm chuồng ngựa, hoặc làm phòng trú cho lính, bàn ghế phá chụm hết phân nửa, sau rồi dỡ nhà trường đem làm chổ khác cho lính tập ở…(Phan Chu Trinh). Tiếp theo đó giặc Pháp, rồi giặc Mỹ đã liên tục giày xéo mảnh đất quê hương tươi đẹp này. Từ đó nhân dân Tiên Phước phải đứng lên kháng chiến và những bài thơ trong thời kỳ này được bật ra từ trái tim từ ý chí kiên cường, bất khuất.

                                Trước nhà lưu niệm cụ Huỳnh Thúc Kháng

      Ngay những ngày đầu kháng chiến, để tiết kiệm gạo cho tiền tuyến bà con đã có những lời nhắc nhở, phê phán bằng thơ vừa nhẹ nhàng, vừa sâu sắc để biến nó thành nếp nghỉ, nếp làm trong việc tiết kiệm gạo nuôi quân của mọi người: “Hỡi cô bán quán bên đàng / Sao cô không nghỉ tình thương giống nòi / Nấu cơm cô chẳng ghế khoai / Nấu mỳ bằng gạo, nấu hoài không thôi.” Hay như lời thơ thể hiện tình nghĩa quân dân son sắc: “Dầu cho nước chảy đá mòn / Hể còn giặc Mỹ em còn nuôi quân / Chừng mô Tiên Lãnh ăn tiền / Trà My đông chợ hai miền gặp nhau.” Kháng chiến càng phát triển, yêu cầu nâng cao trình độ dân trí nói chung, học vấn nói riêng để phục vụ kháng chiến ngày càng cao, các tầng lớp nhân dân đều hăm hở đến lớp bình dân học vụ, học cả ban ngày lẫn ban đêm. Từ thực tế sinh động nầy, nhiều câu ca dao ra đời để động viên cổ vũ: “Ban ngày sản xuất tăng gia/ Ban đêm cắp sách ta ra trường làng” Hay: Lấy chồng hay chữ là tiên/ Lấy chồng dốt nát là duyên bẽ bàng”.

        Cuộc chiến đấu ngày một cam go, ác liệt; giặc Mỹ liên tục ném bom, càn quét, nhưng nhiều người dân vẫn bám trụ để ủng hộ cách mạng với quyết tâm sắt đá: “Một tấc không đi, một li không rời”. Trong nổi bi thương tột cùng, thơ ca vẫn vang lên đầy nhân văn: “ Mẹ ta chết cho bao bà mẹ sống/ Nhà ta tan cho hàng vạn gia đình”.Thật xúc động khi đọc câu thơ của người chiến sĩ cách mạng nói về tình cảm đau thương của nhân dân trước giờ vào chiến dịch vượt sông Tiên giải phóng Sơn - Cẩm - Hà: “Thương thay em bé nhi đồng / Chết nằm chưa liệm hồn trông mẹ về” (Nguyễn Xuân Hữu).

        Xuất phát từ lòng yêu thương con người, yêu quê hương, chiến đấu vì chân lý mà tấm lòng người chiến sĩ vẫn đầy chất thơ dù trong hoàn cảnh ác liệt nhất:” Ăn củ chát nhớ Phước Hà dũng cảm / Ăn rau rừng nhớ Phước Cẩm hiên ngang / Đỉnh Núi Ngang qua tháng ngày yêu dấu / Chốt Mõm Đồi dù bom rớt, đạn rơi…”(Nguyễn Văn Thoang). Trong cuộc chiến đấu một mất một còn để bảo vệ quê hương, tình cảm vợ chồng của những người đồng chí cũng được dồn nén, chất chứa trong lòng, để lý trí vượt lên cùng nhau mối tình dân tộc thiêng liêng: “ …Em ơi nặng mối tình đời/ Nặng tình dân tộc, nhẹ đời riêng tư/ Thôi quên hết nổi lao tù khốn khổ/ Mối buồn riêng ta đổ bên sông/ Ngày mai hai xứ hiệp đồng/ Bắc- Nam thống nhất cờ hồng tung bay…” ( Nghe tin em bị bắt- Phạm Phú Hương).